Jański Jan z Jani

Jan z Jani (1400-1461) - pierwszy wojewoda Pomorza i Gdańska. Wielki feudał na Pomorzu walczący z Zakonem po stronie polskiej. Rycerz z ziemi nowskiej, współtwórca Związku Pruskiego, członek Towarzystwa Jaszczurczego, przywódca w wojnie 13-letniej, starosta środkowego Pomorza, starosta gniewski W dowód uznania za zasługi w walkach z zakonem krzyżackim został mianowany przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka 10 maja 1454 r. pierwszym wojewodą gdańskim i pomorskim kiedy to otrzymał zamek w Gniewie. Pełnił tą funkcję aż do swojej śmierci 1461 r. W roku 1457 otrzymał w posesję miasto Starogard Gdański a w roku 1458 wsie: Bobowo, Czarnylas, Jabłowo, Nową Wieś Rzeczną, Pączewo, Wolental, Wysoką, Zelgoszcz oraz dwór Bietowo. Ożenił się z Martą von Gerhardsdorf, z którą miał córki – Elżbietę i Małgorzatę. Był spowinowacony z Mikołajem Szarlejskim h. Ostoja.

Życiorys

Jan z Jani pojawił się w źródłach w latach 30. XV wieku. Był jednym z sygnatariuszy traktatu pokojowego zawartego 31 grudnia 1435 roku w Brześciu Kujawskim z Krzyżakami. W roku 1437 występował jako krewny Jana Bażyńskiego, późniejszego gubernatora Prus. W tym czasie działał w szeregach Związku Jaszczurczego.

Jański był rycerzem pasowanym. Od roku 1438 brał udział w zjazdach stanów pruskich. Szybko stał się czołowym reprezentantem rycerstwa z okręgu nowskiego w walce z zakonem krzyżackim. Jako delegat Pomorza był jednym z założycieli Związku Pruskiego, powołanego do obrony praw szlachty i miast pruskich, skierowanego przeciw Krzyżakom. Formalny akt utworzenia organizacji opieczętowano dnia 14 marca 1440 roku w Kwidzynie. Jego zaangażowanie w działalność związku stało się szczególnie intensywne w latach 50. XV wieku. Brał czynny udział w zjazdach konfederacji oraz pertraktacjach z zakonem krzyżackim. Dnia 15 czerwca 1452 roku został wybrany do prowadzenia rokowań z wielkim mistrzem. W kolejnych latach stał się głównym inicjatorem i liderem akcji antykrzyżackiej na Kociewiu oraz promotorem zbliżenia stanów pruskich do Korony Polskiej. W roku 1453 został członkiem Tajnej Rady Związku Pruskiego.

W tym czasie zintensyfikował kontakty ze starostą bydgoskim Mikołajem Szarlejskim. Bywał u niego w Bydgoszczy i prowadził z nim ożywioną korespondencję. Dzięki temu Jański posiadał informacje na temat nastrojów politycznych w Polsce w kontekście działań opozycji antykrzyżackiej na Pomorzu. Planował i przygotowywał wybuch powstania przeciw zakonowi na Kociewiu. W lutym 1454 roku został mianowany starostą dla obszaru północnego i środkowego Pomorza przez Tajną Radę. Po wybuchu powstania podjął próbę objęcia tam władzy, natrafił jednak na opór Gdańska. Jański zdołał się utrzymać jako starosta gniewski, starogardzki i tczewski. Jego główną siedzibą stał się zamek w Gniewie. Wzmocnił swą władzę starościńską dowodząc udanym oblężeniem zamku w Sobowidzu.

W maju 1454 roku wezwał pospolite ruszenie z terenów mu podległych pod Chojnice, które oblegał wraz z oddziałami Mikołaja Szarlejskiego. W lipcu 1454 roku został mianowany wojewodą pomorskim przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Na pierwszym, znanym z okresu jego rządów dokumencie (wystawionym 10 maja 1454 roku) podpisał się: Hans von deriene Jene Woywodda off Pomerrellen. Wziął udział w przegranej bitwie chojnickiej dnia 18 września 1454 roku. Dostał się do niewoli krzyżackiej. Więziony był na zamku malborskim przeszło dwa lata. Wielki mistrz skonfiskował mu posiadane starostwa oraz rodzinną Janię (majątek później trafił w ręce siostrzeńca Jańskiego – Botha z Eulenburga).

Od lutego 1457 roku ponownie uczestniczył jako wojewoda pomorski w zjazdach stanów pruskich. We wrześniu tego roku otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka starostwo starogardzkie a rok później, jako rekompensatę za skonfiskowane przez zakon dobra, wsie – Bobowo, Czarnylas, Jabłowo, Nową Wieś Rzeczną, Pączewo, Wolental, Wysoką, Zelgoszcz oraz dwór Bietowo. W październiku 1458 roku uczestniczył przy zawieraniu rozejmu z zakonem. Po raz ostatni zaznaczył się w pertraktacjach z Krzyżakami, w marcu 1459 roku, w Chełmnie i Toruniu. Zmarł przed 29 marca 1461 roku.

Upamiętnienie Jana z Jani

Postać Jana z Jani utrwaliła się w zbiorowej pamięci lokalnej społeczności Kociewia czego wyrazem są liczne działania na rzecz jego upamiętnienia.

W roku 1961 (w 500. rocznicę śmierci Jańskiego), w Starej Jani, powstał obelisk ku jego czci, jako pierwszego wojewody pomorskiego. Jednocześnie miejscowej szkole nadano nazwę: „Szkoła Podstawowa im. Jana z Jani w Kościelnej Jani pow. Starogard Gdański” (w 2005 roku szkołę zlikwidowano). 55 lat później, w maju 2016 roku, po zdemontowaniu wspomnianego obelisku postawiono w tym samym miejscu płytę kamienną, na której wykuto napis: Janowi z Jani szlachetnemu i walecznemu rycerzowi i politykowi, współtwórczy Związku Pruskiego, członkowi Towarzystwa Jaszczurczego, staroście gniewskiemu, tczewskiemu, nowskiemu i starogardzkiemu, pierwszemu wojewodzie pomorskiemu w Koronie Królestwa Polskiego w latach 1454–1466 w dowód uznania i pamięci. Rada Gminy, Społeczeństwo Gminy Smętowo Graniczne oraz Wójt gminy Smętowo Graniczne. 14.05.2016.

W czerwcu 2011 roku, w 550. rocznicę śmierci Jana z Jani, na zamku w Gniewie odsłonięto tablicę, na której czytamy: Janowi z Jani przywódcy powstania przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu w 1454 r., pierwszemu Wojewodzie Pomorskiemu z siedzibą na Zamku w Gniewie i pierwszemu Staroście Gniewskiemu w 550 rocznicę jego śmierci. Anno Domini 2011 Zamek Gniew. Wmurowano tam także płytę z kopią dokumentu, na którym Jan z Jani po raz pierwszy występował jako wojewoda pomorski.

Od 1995 roku organizowana jest systematycznie przez Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji w Smętowie Granicznym impreza biegowa – „Wojewódzkie Biegi Przełajowe Szlakami Jana z Jani”. Podczas tej imprezy, zorganizowanej w maju 2017 roku, na budynku szkolnym powieszono pamiątkową tablicę z napisem: Centrum Integracji Społecznej im. Jana z Jani w Kościelnej Jani, bohatera walk z Krzyżakami, pierwszego wojewody pomorskiego. Kościelna Jania, dnia 13 maja 2017.

Opowieści i legendy

Wzorem wszystkich cnót rycerskich: odwagi, lojalności, honoru na tle wielkich bitew wojny trzynastoletniej toczonej z Krzyżakami na Pomorzu, był Jan, feudał i wojownik z Jani.

Jego życie, walka z Krzyżakami, i na drodze dyplomacji, i na bitewnym polu, obrosły tutaj niejedną legendą. A przecież, chociaż, jak wieść niesie, zameczek jego, niewielki acz solidny, w Jani został wzniesiony, to działalność jego sięga o wiele dalej. Nie jest ona zatem tylko lokalnym bohaterem, lecz postacią, która cieszyła się wielkim szacunkiem i popularnością wśród całego rycerstwa na Kociewiu i gdańskim Pomorzu.

Zapewne legenda stworzyła utożsamianie imienia Jana i z miejscowością, dziś nazywaną Starą Janią (w średniowieczu cały kompleks: Starej, Kościelnej i Leśnej Jani był w jego posiadaniu), i z rzeczką Janką, Janią, dziś zwaną Jonką, która w tym kompleksie wypływa i przez niego płynie, i z nieprawdziwym imieniem jego żony, w legendzie Janiną zwanej, w rzeczywistości Marta z rodu Gerhardsdorf, matka jego dwóch córek, Małgorzaty i Elżbiety. A czy sam Jan, to wzmiankowany w niektórych źródłach Janichen z Jani, czy może jego ojciec?

Tak, czy inaczej, niewątpliwie w tamtych czasach jeden z pierwszych rycerzy naszej kociewskiej ziemi. Zresztą przyjaźń, pokrewieństwo i powinowactwo łączyły go z innymi wspaniałymi postaciami Pomorza: Janem Bażyńskim - gubernatorem Prus, Mikołajem Szarlejskim - wojewodą inowrocławskim i kujawskim, z rodem Eulenburgów - w ziemi świeckiej, Gotszałkiem ze Smoląga - być może jego brat, Janem z Turzy.

Jak wielkiemu rycerzowi przystało, posiadał Jan z Jani herb, a z nim sławiącą odwagę bohatera, legendę herbową.

"Pewnego letniego wieczora, wracając zapewne z takiego wypadu, samotnego rycerza jedynie z przyboczną służbą zauważył oddział zakonny. Natychmiast ruszyli za śmiałkiem, który tak daleko zapuścił się od swego zamku. Okrucieństwo Krzyżaków znane było doskonale ludności Pomorza. Jan uciekając przed nimi dotarł do brzegu Wisły. Mógł oddać się w niewolę wrogowi lub zaryzykować przeprawę przez rzekę. Wieczorna mgła, wezbrane, wartkie wody królowej polskich rzek to rzeczywiście ogromne ryzyko, ale rycerz zdecydował się podjąć. Jedynym sprzymierzeńcem ryzykanta był odbijający się w tafli wody księżyc. Płynąc w ślad za jego rogalem na rzece szczęśliwie osiągnął Jan drugi brzeg. Z radości krzyknął wtedy:

- Ostałem się! - a echo poniosło głos jego ponad wodami Wisły, w gąszcz Tucholskiego Boru i dalej, po całym Pomorzu.

Na pamiątkę tego wydarzenia herb swój Jan z Jani nazwał „Ostoja”, jako ta ostoja polskości na Gdańskim Pomorzu". Tak też brzmiało bitewne zawołanie jego i jego drużyny.

Niewątpliwie wiele razy zapuszczał się Jan z Jani na ziemie zagrabione przez Zakon Krzyżacki, badając teren i obserwując fortyfikacje nieprzyjaciela. Jego ruchliwość na tym polu wielokrotnie potwierdzają źródła. Był reprezentantem stanów pruskich na zjazdach rycerstwa z okręgu nowskiego, gniewskiego i tczewskiego. Jego pieczęć figuruje pod aktem erekcyjnym Związku Pruskiego założonego 14 marca 1440 r. w Kwidzynie. Od kwietnia, jako delegat Pomorza Gdańskiego, był jednym z dziesięciu rycerzy tworzących Tajną Radę Związku Pruskiego. Przez cały ten okres, uczestnicząc w licznych rozmowach dyplomatycznych z Krzyżakami, równocześnie przygotowywał rycerstwo z Kociewia do powstania przeciwko nim. Poręczył też w Gdańsku swoją pieczęcią skrypt dłużny na pożyczkę zaciągniętą przez Związek Pruski jesienią 1453 r., czyli na krótko przed wybuchem wojny trzynastoletniej, zapewne też na jej potrzeby. Wszystkie te działania świadczą, że był Jan z Jani na Pomorzu postacią znaną i powszechnie szanowaną. Taki pomorski „Zawisza”.

Wybuch wojny świętował, wypierając załogi krzyżackie z Osieka, Nowego, Skarszew, Kościerzyny, Starej Kiszewy i Gniewa oraz Starogardu i Tczewa. Tajna Rada Związku Pruskiego mniej więcej w tym samym czasie mianowała Jana z Jani starostą Pomorza i miały mu podlegać zamki i okręgi całego środkowego Pomorza. Na tym tle doszło do konfliktu Jana z Gdańskiem, który również uzurpował sobie prawo do tego zarządu.

W maju 1454 r. król Kazimierz IV Jagiellończyk mianował Jana z Jani, uznając jego zasługi w walkach z zakonem krzyżackim, wojewodą gdańskim (pomorskim). Tę funkcję pełnił aż do swojej śmierci 1461 r.

We wrześniu tegoż roku stanął Jan kolejny raz na czele rycerstwa w bitwie pod Chojnicami. Tutaj powstańców przerosło przede wszystkim zdyscyplinowanie rycerstwa zakonnego. 18 września polskie pospolite ruszenie rycerskie poniosło tam klęskę, a Jan i bardzo wielu innych rycerzy dostali się do niewoli krzyżackiej. Tych najbardziej znanych przewieziono do malborskiego kasztelu. W niewoli spędził około dwa i pół lat, w czasie których Krzyżacy skonfiskowali mu dobra jańskie. Uwolniony, przede wszystkim dzięki wstawiennictwu wspomnianych wcześniej Eulenburgów i prawdopodobnie za stosowny do postaci okup, wrócił w te okolice na początku 1457 r..

5 września 1457 r. Jan otrzymał od króla kolejną nagrodę. Był nią okręg Starogardu z miastem z ośmioma wsiami włościańskimi: Nową Wsią lub Dąbrówką, Jabłowem, Czarnymlasem, Bobowem, Pączewem, Wolentalem, Wysoką i Zelgoszczą oraz dworem szlacheckim Bietowo. Jednocześnie z tą nominacją przyjął na swe barki obronę miasta Starogardu z rąk Gdańszczan. Znów prowadził ożywioną działalność dyplomatyczną: pertraktował, rokował, prowadził korespondencję, walczył. Jako starosty starogardzkiego miasto Starogard stało się teraz główną jego siedzibą.

Na arenie politycznej zabrakło Jana z Jani, pierwszego wojewody pomorskiego, starosty starogardzkiego już od roku 1460. Być może choroba już wtedy nie pozwoliła mu na większą aktywność. Fakt, że w tym okresie nie wzmiankują Jana już żadne źródła. Wieść o śmierci tego wielkiego rycerza i feudała pojawiła się dopiero 29 marca 1461 r. Gdzie? Brak na ten temat jednoznacznych, czy może w ogóle brak, wiadomości. Czy to był Starogard, w którym mieszkał w ostatnim okresie swego życia?

Brak też jednoznacznych informacji o miejscu pochówku rycerza z Jani. Grobu jego należy szukać w Starogardzie lub w Kościelnej Jani.

Nie doczekał ten wielki bojownik o sprawy Kociewia i Pomorza momentu pokonania Krzyżaków i podpisania traktatu pokojowego między nimi a Polską w 1466 r. w Toruniu. Nie mógł świętować zwycięstwa w sprawie, której poświęcił życie i majątek. Pozostał jednak na smętowskiej ziemi bohaterem, o którym pamięć przekazywana jest z pokolenia na pokolenie, częściej w legendach niż w historycznej prawdzie. Ale czy tak bardzo odbiega ta prawda od mitu?

Na obelisku w Starej Jani jest napis: „Janowi z Jani wybitnemu przywódcy ruchu powstańczego przeciwko Krzyżakom na Pomorzu Gdańskim, pierwszemu wojewodzie ziemi pomorskiej, w 500-rocznicę jego śmierci 26.3.1961 r. mieszkańcy ziemi starogardzkiej”. Wymiar bohaterstwa Jana z Jani ma zatem szerszy zasięg niż tylko Janie i ziemia smętowska.

Bibliografia

• M. Biskup, Jan z Jani (Jański), PSB, t. X, Wrocław 1962-1964.
• J. Milewski, Jan z Jani Wojewoda Pomorski 1454 - 1461, Starogard Gdański 1971.
• J. Milewski, Jan z Jani - bohater Kociewia, (w:) „Jantarowe Szlaki”, nr 8–9/1961.
• K. Bruski, Jan z Jani, (w:) „Ludzie pomorskiego średniowiecza. Szkice biograficzne”, Wrocław – Gdańsk 1981.
• R. Kotłowska, Historia Jana z Jani. Pod Ostoją i Smokiem, Gdynia 2019.
• W. Kętrzyński, O narodowości polskiej w Prusiech Zachodnich za czasów krzyżackich, Kraków 1874.
• K. Górski, Związek Pruski i poddanie się Prus Polsce. Zbiór tekstów źródłowych, Poznań 1949.
• B. Drzewiecki, Szlachta województwa chełmińskiego w latach 1454–1772. Mobilność społeczna i terytorialna, Warszawa 2014.
• A. Przywuska, Kociewska gmina Smętowo Graniczne. Dzieje do roku 2005, Starogard Gdański 2008.
• Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, (praca zbiorowa), Pelplin 1928.