Historia rodziny Chełmowskich

Chełmowscy to jedna z rodzin, które łączy się herbem Ostoja na Pomorzu. Swoje nazwisko wywodzi od miejscowości Chełmy k. Brus (pow. Chojnice). Rodzina o nazwisku Chełmowski miała również swoich przedstawicieli w Wielkim Księstwie Litewskim oraz Wielkopolsce.

Seweryn Uruski w 1905 roku przedstawił w Herbarzu Szlachty Polskiej trzech reprezentantów linii wielkopolskiej - Daniela z województwa kaliskiego, Mikołaja z wojew. poznańskiego (1669 r.), Jana z wojew. sieradzkiego (1764 r.). Chociaż ten ostatni wymieniany jest w innych źródłach, jako poseł z Pomorza.

Emilian Żernicki-Szeliga w wydanej w 1905 roku Historii Polskiej Szlachty wymienił dwóch Ostojczyków z linii pomorskiej - Andrzeja Chełmowskiego z Czapiewic oraz Macieja Kiedrowskiego z sąsiedniej Wysokiej Zaborskiej (1772 r.).

W wydanym w 1908 r. Roczniku Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie „Elektorowie Królów Władysława IV, Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III, autorzy wymieniają: Chełmowski Daniel i Mikołaj (Michał Korybut), Chełmowski Wojciech w wojew. malborskim (Stanisław Leszczyński), Kiedrowski Jan, Maciej, dwóch Marcinów z wojew. pomorskiego (Stanisław Leszczyński).

Nazwa miejscowości Chełmy pierwszy raz wymieniona jest w XIV wieku. W 1377 roku odnotowano tam rycerzy Lowischa (Lubisława?, Laurentiusa?) i Więcisława (Władysława), posiadali oni również majątki w Dąbrowie Człuchowskiej (bracia Jakub i Lowisch, Więcko wójt białoborski) i Szczytnie (Więcko). W 1409 r. wspomniany jest Filip z Małych Chełmów i jego brat Jenchen (Janek). Trzydzieści sześć lat później występuje Więcesław. Jego brat Andrzej sądzi się w tym okresie o łan ziemi, który został mu zabrany. W 1526 roku dokumenty przedstawiają: Andrzeja Bolesta, Bartłomieja, Jana Dawidi, Krystiana alias Krystek i Szymona, a w 1570 roku dwóch Jakubów (1591 r. Jakub Wołost Chełmowski), dwóch Stanisławów, Wawrzyńca (Laurentius) i Wojciecha.

W 1566 roku Krzysztof Chełmowski wymieniony jest jako świadek przywileju dla Feliksa Konarskiego, starosty białoborskiego, krewnego Biskupa Stanisława Żelisławskiego. Rodzina Konarskich posiadała majątki w pobliżu Chełmów. Pod dokumentem podpisali się m.in. Maciej Leski h. Ostoja prefekt w Starogardzie Gdańskim oraz wspomniany Krzysztof – jako podkomorzy w biskupstwie chełmińskim.

Należy nadmienić, że Chełmowscy dzielili swoją gniazdową wieś z innymi rodzinami, które w 1570 roku pieczętowały się herbami Sas Pruski, Leliwa i Pobóg. Z czasem ich majątki przeszły w inne ręce. Na początku XVII stulecia odnotowano transakcję sprzedaży ziemi w Wielkich i Małych Chełmach, w której Wojciech Stanisławski (pomorski poborca podatkowy) i Anna de Werden jego małżonka odsprzedali majątek Michałowi Jezierskiemu h. Rogala, który w 1614 r. kupili od właścicieli Chełmów. W 1623 r. Jezierski dzierżawił ziemię w Chełmach od Pawła i Michała Knutów h. Lilia potomków starostów w Białym Borze i Czarnym. To z pewnością nie była jedyna umowa/testament w zakresie tych miejscowości. W sąsiednich Konarzynach i Dąbrowie Człuchowskiej, Jan syn Reinholda Heidenstein (1553-1620) sekretarza kancelarii królewskiej Stefana Batorego, po matce odziedziczył dużą część majątku rodziny Konarskich. Wśród rodzin, które dokonywały transakcji z Heidenstein’ami są również Chełmowscy i rodzina Werden.

Z linii pomorskiej jako pierwszy w metrykach chrztu odnotowany jest Jan Chełmowski z Czapiewic syn Jana Simkowicza, który z małżonkami Zofią Pruszak-Czapiewską h. Leliwa (rodzina spokrewniona z Pruszakami Bieniewskimi z Wielkopolski) miał dzieci: Jakuba (ur. ok. 1663), Macieja, Annę później Żuroch-Czapiewską i Barbarę później Żabińską. Z drugiej małżonki Katarzyny Renoch-Czapiewskiej urodzili się: Zofia, Teresa, Zuzanna, Jan, Ewa, Justyna, Tomasz i Felicjana. Ziemię w Czapiewicach dziedziczył Jakub żonaty z Heleną Prądzyńską krewną "familos" Jana Piotra Tuchołki, starosty tucholskiego, pisarza ziemskiego pomorskiego, podkomorzego malborskiego oraz kasztelana gdańskiego, z drugiej zony Marianny Lipińskiej urodził się Andrzej Chełmowski.

Z pokolenia Jana i Jakuba grupa przedstawicieli okolicznej szlachty brała udział w odsieczy wiedeńskiej Jana III Sobieskiego. Źródła wymieniają m.in. Andrzeja Teodora Grabowskiego herbu Zbiświcz, Jana Franciszka Tuchołkę h. Korzbok, Łukasza Żuroch-Piechowskiego h. Monsztern (Leliwa). Jak opisuje Pan Przemysław Pragert „Z Prus Królewskich wyruszyły latem 1683 roku do Przemyśla, początkowego miejsca koncentracji dwa regimenty piesze: generała majora Eliasza Łąckiego, dowodzony przez Franciszka Lanckorońskiego, starostę stobnickiego, liczący około 200–250 ludzi i drugi liczący około 350 ludzi Władysława Denhoffa, wojewody pomorskiego. Ponadto oddział arkebuzerów, rodzaju jazdy, liczący 293 konie, dowodzony przez pułkownika Jana Gorzyńskiego starosty ze Starogardu Gdańskiego (szwagier Elżbiety Chełmowskiej z linii wielkopolskiej) i chorągiew husarska wojewody malborskiego Franciszka Jana Bielińskiego mająca 118 koni; ta ostatnia jednak spóźniła się na pole bitwy. Ponadto prawdopodobny był udział artylerii z arsenału puckiego”.

Dobrze udokumentowna jest rodzina Chełmowskich herbu Ostoja, która jako szlachta polska związała swój los z Wielkim Księstwem Litewskim. Przebieg historii tej rodziny można prześledzić na podstawie wypisów z ksiąg ziemskich. Władysław Chełmowski dostał w 1589 roku przywilej od Zygmunta III na dobra Jerzyczki w Ziemi Brasławskiej. Porucznik Husarii Rafał Chełmowski otrzymał przywilej od Władysława IV na dobra w Ziemi Smolew. Mikołaj Chełmowski Rotmistrz Roty Kozackiej Wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego za zasługi w wojnach prowadzonych przez Jana Kazimierza nabył prawem lennym w 1664 roku majątek zwany Krasowszczyzna znajdujący się w ówczesnym Powiecie Starodubowskim. Jego synem był Paweł Mikołajewicz Chełmowski Porucznik JKMości Chorągwi Straży Wojska w Księstwie Litewskim. Rodzina ta wg ww dokumentów używała przydomka Ścibor, wylegitymowała się z herbu Ostoja w 1802 roku w Guberni Mińskiej.

Linia wielkopolska, opisana w regestach Dworzaczka, wywodzi się od Jakuba Chełmowskiego (ok. 1550-1620), jego synowie to Jerzy i Bartłomiej - zastępca pisarza ostrzeszowskiego. Córki Jerzego z Marianny Żabińskiej Elżbieta i Anna wyszły za urzędników wielkopolskich. Elżbieta była zamężna z Władysławem Gorzyńskim oraz Stanisławem Kołdowskim (syn podstarosty grodzkiego sieradzkiego), Anna była zamężna 3-o voto z Jakubem Milińskim (pisarz ziemski wschowski). Syn Bartłomieja – Daniel i jego wnuk Mikołaj podpisali elekcję Michała Korybuta. Z kolei wnuk Daniela i Anny Jezierskiej: Stanisław był skarbnikiem grodzkim wschowskim. W odpisach ziemskich ok. 1630 roku wymieniany jest też Marcjan Chełmowski, który zdaje się jest spokrewniony z rodziną Strzałkowskich. On też był ojcem chrzestnym Katarzyny Gajewskiej z Błociszewa.

Jest też wśród zachowanych źródeł wzmianka o Janie Chełmowskim uczestniku Konfederacji Barskiej. W Regeście konfederatów barskich pułkownika Thesby de Belcoura z 1774 r. wymieniony jest w grupie starszyzny wojskowej jako regimentarz (dowódca) konfederacji poznańskiej. Wykaz Belacoura obejmował zesłanych na Syberię, co było następstwem rozkazu Katarzyny II, ogłoszonego w dniu 29.05.1768 roku. Po pierwszym rozbiorze w 1773 r. uwolniono wielu konfederatów i odprowadzono ich do granic Rzeczypospolitej. Z kolei Jakub Chełmowski - chorąży w ósmym regimencie litewskim - był uczestnikiem Powstania Kościuszkowskiego.

Współcześnie cenionym przedstawicielem rodziny był Józef Chełmowski (1934-2013) – ludowy artysta, rzeźbiarz, malarz. Przywrócił i spopularyzował zanikającą na Pomorzu sztukę malowania na szkle. Jest twórcą kapliczek przydrożnych, trzech rzeźb, które znalazły się w Ołtarzu Papieskim w Sopocie. W 2006 roku otrzymał Srebrny Medal "Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.

Powrót na stronę główną.

Źródła i literatura

• Teki Dworzaczka - Biblioteka Kórnicka PAN.
• P. Pragert, Czy generał major Eliasz Łącki był Kaszubem? Aufsatz i.d. Zeitschrift Naji Gòchë, Ausgabe 42, 2010.
• Visitatio archidiaconatus Camenensis Andrea de Leszno Leszczyński arch. (skan 153), Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa.
• Archiwa w Polsce.
• Józef Chełmowski.
• Przydomki Szlachty Pomorskiej, Dr Wojciech Kętrzyński, Lwów (1905).
• Kneschke, E. H.: Deutsches Adelslexikon, Leipzig (1859).
• Woelky Carl Peter, Urkundenbuch des Bisthums Culm. T. 2, Das Bisthum Culm unter Polen 1466-1774.
• Leopold von Ledebur, Adelslexikon der preussischen Monarchie, Tom 1, Berlin (1855).
• Prywatne zbory dokumentów.
• Kraushar, Aleksander, Konfederaci barscy na Syberyi (1774).
• Historya Powstania Kościuszki 1794: poprzedzona poglądem historycznym na przyczyny upadku Polski: z dodaniem spisu osób, które brały udział w powstaniu opracował Twardowski Bolesław (1856-1932).