Jański Jan z Jani

Pieczęcie z herbem Jana z Jani (z lat 1440—1453)

Jan z Jani (ok. 1400-1461) - pierwszy wojewoda Pomorza i Gdańska. Wielki feudał na Pomorzu walczący z Zakonem po stronie polskiej. Rycerz z ziemi nowskiej, współtwórca Związku Pruskiego, członek Towarzystwa Jaszczurczego, przywódca w wojnie 13-letniej, starosta środkowego Pomorza, starosta gniewski W dowód uznania za zasługi w walkach z zakonem krzyżackim został mianowany przez króla Kazimierza IV Jagiellończyka 10 maja 1454 r. pierwszym wojewodą gdańskim i pomorskim kiedy to otrzymał zamek w Gniewie. Pełnił tą funkcję aż do swojej śmierci 1461 r. W roku 1457 otrzymał w posesję miasto Starogard Gdański a w roku 1458 wsie: Bobowo, Czarnylas, Jabłowo, Nową Wieś Rzeczną, Pączewo, Wolental, Wysoką, Zelgoszcz oraz dwór Bietowo. Ożenił się z Martą von Gerhardsdorf, z którą miał córki – Elżbietę i Małgorzatę. Był spowinowacony z Mikołajem Szarlejskim h. Ostoja.

Życiorys

Zamek w Gniewie, główna siedziba Jana z Jani

Jan z Jani pojawił się w źródłach w latach 30. XV wieku. Był jednym z sygnatariuszy traktatu pokojowego zawartego 31 grudnia 1435 roku w Brześciu Kujawskim z Krzyżakami. W roku 1437 występował jako krewny Jana Bażyńskiego, późniejszego gubernatora Prus. W tym czasie działał w szeregach Związku Jaszczurczego.

Jański był rycerzem pasowanym. Od roku 1438 brał udział w zjazdach stanów pruskich. Szybko stał się czołowym reprezentantem rycerstwa z okręgu nowskiego w walce z zakonem krzyżackim. Jako delegat Pomorza był jednym z założycieli Związku Pruskiego, powołanego do obrony praw szlachty i miast pruskich, skierowanego przeciw Krzyżakom. Formalny akt utworzenia organizacji opieczętowano dnia 14 marca 1440 roku w Kwidzynie. Jego zaangażowanie w działalność związku stało się szczególnie intensywne w latach 50. XV wieku. Brał czynny udział w zjazdach konfederacji oraz pertraktacjach z zakonem krzyżackim. Dnia 15 czerwca 1452 roku został wybrany do prowadzenia rokowań z wielkim mistrzem. W kolejnych latach stał się głównym inicjatorem i liderem akcji antykrzyżackiej na Kociewiu oraz promotorem zbliżenia stanów pruskich do Korony Polskiej. W roku 1453 został członkiem Tajnej Rady Związku Pruskiego.

W tym czasie zintensyfikował kontakty ze starostą bydgoskim Mikołajem Szarlejskim. Bywał u niego w Bydgoszczy i prowadził z nim ożywioną korespondencję. Dzięki temu Jański posiadał informacje na temat nastrojów politycznych w Polsce w kontekście działań opozycji antykrzyżackiej na Pomorzu. Planował i przygotowywał wybuch powstania przeciw zakonowi na Kociewiu. W lutym 1454 roku został mianowany starostą dla obszaru północnego i środkowego Pomorza przez Tajną Radę. Po wybuchu powstania podjął próbę objęcia tam władzy, natrafił jednak na opór Gdańska. Jański zdołał się utrzymać jako starosta gniewski, starogardzki i tczewski. Jego główną siedzibą stał się zamek w Gniewie. Wzmocnił swą władzę starościńską dowodząc udanym oblężeniem zamku w Sobowidzu.

W maju 1454 roku wezwał pospolite ruszenie z terenów mu podległych pod Chojnice, które oblegał wraz z oddziałami Mikołaja Szarlejskiego. W lipcu 1454 roku został mianowany wojewodą pomorskim przez króla Kazimierza Jagiellończyka. Na pierwszym, znanym z okresu jego rządów dokumencie (wystawionym 10 maja 1454 roku) podpisał się: Hans von deriene Jene Woywodda off Pomerrellen. Wziął udział w przegranej bitwie chojnickiej dnia 18 września 1454 roku. Dostał się do niewoli krzyżackiej. Więziony był na zamku malborskim przeszło dwa lata. Wielki mistrz skonfiskował mu posiadane starostwa oraz rodzinną Janię (majątek później trafił w ręce siostrzeńca Jańskiego – Botha z Eulenburga).

Od lutego 1457 roku ponownie uczestniczył jako wojewoda pomorski w zjazdach stanów pruskich. We wrześniu tego roku otrzymał od króla Kazimierza Jagiellończyka starostwo starogardzkie a rok później, jako rekompensatę za skonfiskowane przez zakon dobra, wsie – Bobowo, Czarnylas, Jabłowo, Nową Wieś Rzeczną, Pączewo, Wolental, Wysoką, Zelgoszcz oraz dwór Bietowo. W październiku 1458 roku uczestniczył przy zawieraniu rozejmu z zakonem. Po raz ostatni zaznaczył się w pertraktacjach z Krzyżakami, w marcu 1459 roku, w Chełmnie i Toruniu. Zmarł przed 29 marca 1461 roku.

Upamiętnienie Jana z Jani

Postać Jana z Jani utrwaliła się w zbiorowej pamięci lokalnej społeczności Kociewia czego wyrazem są liczne działania na rzecz jego upamiętnienia.

W roku 1961 (w 500. rocznicę śmierci Jańskiego), w Starej Jani, powstał obelisk ku jego czci, jako pierwszego wojewody pomorskiego. Jednocześnie miejscowej szkole nadano nazwę: „Szkoła Podstawowa im. Jana z Jani w Kościelnej Jani pow. Starogard Gdański” (w 2005 roku szkołę zlikwidowano). 55 lat później, w maju 2016 roku, po zdemontowaniu wspomnianego obelisku postawiono w tym samym miejscu płytę kamienną, na której wykuto napis: Janowi z Jani szlachetnemu i walecznemu rycerzowi i politykowi, współtwórczy Związku Pruskiego, członkowi Towarzystwa Jaszczurczego, staroście gniewskiemu, tczewskiemu, nowskiemu i starogardzkiemu, pierwszemu wojewodzie pomorskiemu w Koronie Królestwa Polskiego w latach 1454–1466 w dowód uznania i pamięci. Rada Gminy, Społeczeństwo Gminy Smętowo Graniczne oraz Wójt gminy Smętowo Graniczne. 14.05.2016.

W czerwcu 2011 roku, w 550. rocznicę śmierci Jana z Jani, na zamku w Gniewie odsłonięto tablicę, na której czytamy: Janowi z Jani przywódcy powstania przeciwko Zakonowi Krzyżackiemu w 1454 r., pierwszemu Wojewodzie Pomorskiemu z siedzibą na Zamku w Gniewie i pierwszemu Staroście Gniewskiemu w 550 rocznicę jego śmierci. Anno Domini 2011 Zamek Gniew. Wmurowano tam także płytę z kopią dokumentu, na którym Jan z Jani po raz pierwszy występował jako wojewoda pomorski.

Od 1995 roku organizowana jest systematycznie przez Gminny Ośrodek Kultury Sportu i Rekreacji w Smętowie Granicznym impreza biegowa – „Wojewódzkie Biegi Przełajowe Szlakami Jana z Jani”. Podczas tej imprezy, zorganizowanej w maju 2017 roku, na budynku szkolnym powieszono pamiątkową tablicę z napisem: Centrum Integracji Społecznej im. Jana z Jani w Kościelnej Jani, bohatera walk z Krzyżakami, pierwszego wojewody pomorskiego. Kościelna Jania, dnia 13 maja 2017.

Legendy o Janie z Jani

Legenda o Janie z Jani i jego herbie.

Legenda ta związana jest nie tylko z osobą wojewody pomorskiego, ale przede wszystkim z powstaniem herbu Ostoja. Trudno dzisiaj dociec kiedy ta legenda powstała, niemniej jest obecnie jedną z najbardziej znanych.

Jan z Jani był wybitną postacią w historii a zasłynął głównie z działalności opozycyjnej wobec zakonu krzyżackiego. Czynna działalność zbrojna stanowi podwaliny legendy o powstaniu herbu Jana z Jani. Pewnego wieczora rycerz zapuścił się na ziemie zakonne w pobliże krzyżackiego zamku. Domniemywać można, że powodem była chęć obserwacji zakonnych umocnień czy też poczynań samych Krzyżaków pod osłoną nocy. Podczas powrotu z akcji wywiadowczej Jan natknął się na wracający do twierdzy oddział zakonny. Wobec przeważającej siły wroga nie było innego wyjścia jak tylko salwować się ucieczką, co też Jan z Jani niezwłocznie uczynił. Uciekając dotarł do Wisły, stanowiącej na tym terenie granicę państwa. Królowa polskich rzek w swoim dolnym biegu jest bardzo szeroka, jej sforsowanie stanowi wyzwanie nawet dla wytrawnego pływaka, a co dopiero dla uzbrojonego rycerza. Dodatkową trudność stanowiły nocne mgły, snujące się nad wodą opary oraz niska temperatura. Jan z Jani podjął ryzyko przeprawy wpław na drugą stronę pomimo tego, że sąsiedni brzeg był niewidoczny. Ciemność nocy rozpraszał tylko nikły blask zbliżającego się do nowiu księżyca. Właśnie ten niewielki półksiężyc odbijający się w tafli wody pomógł rycerzowi szczęśliwie przedostać się na drugi brzeg, gdzie zakrzyknął z radości: Ostałem się!. I tak, na pamiątkę tego wydarzenia, w herbie znalazł się miecz i półksiężyc, a sam herb nosi nazwę „Ostoja”.

Legenda o zamku i złocie Jana z Jani.

Inną legendą związaną z Janem z Jani jest krótka opowieść o jego zamku. Warownia była nieduża, ale solidnie ufortyfikowana i stanowiła schronienie dla wszystkich okolicznych mieszkańców na wypadek zagrożenia, głównie ze strony Krzyżaków. Zamek Jana z Jani już dziś nie istnieje ale ponoć można usłyszeć w miejscu gdzie niegdyś się wznosił odgłosy kucia przez diabła złota zrabowanego Janowi przez zakon krzyżacki.

Pochodzenie Jana z Jani

Wizerunek pieczęci Gotszalka z Jani z 1305 roku

Jan z Jani przyszedł na świat około 1400 roku. Nie znani są jego rodzice. O matce brak jakichkolwiek informacji. Być może ojcem Jana był wzmiankowany w roku 1402 Janichen z Jani lub poświadczony źródłowo w latach 1400–1406 Filip z Jani? Przyjmuje się dość powszechnie, że Jan Jański był potomkiem Gotszalka z Jani żyjącego na przełomie XIII i XIV wieku. Ten jednak nie należał do rodu heraldycznego Ostojów (Mościców). Pieczętował się herbem, którego godło stanowił wizerunek lilii. Jan z Jani natomiast pieczętował się herbem Ostoja. Nasuwa się więc pytanie: czy Jan z Jani faktycznie był potomkiem Gotszalka po mieczu i przeszedł do rodu Ostojów, czy też urodził się z Ostoją w herbie? Pewne fakty wskazują na to, że mógł być potomkiem Gotszalka, ale po kądzieli. W roku 1355 Jania została nadana przez wielkiego mistrza Winrycha von Kniprode Mikołajowi (synowi Gotszalka) i jego bratankowi (nieznanego imienia). Z powodu braku męskich potomków Mikołaja z Jani dobra Jania przeszły ponownie we władanie zakonu krzyżackiego a następnie zostały darowane krewnym Mikołaja po kądzieli (wg dr A. Przywuskiej) – Jerzemu i Filipowi, braciom Jańskim. Potomkiem Filipa lub Jerzego może być Jan z Jani. Jest zatem wiele pytań i niejasności w kwestiach genealogicznych rodziny Jańskich.

Bibliografia

• M. Biskup, Jan z Jani (Jański), PSB, t. X, Wrocław 1962-1964.
• J. Milewski, Jan z Jani Wojewoda Pomorski 1454 - 1461, Starogard Gdański 1971.
• J. Milewski, Jan z Jani - bohater Kociewia, (w:) „Jantarowe Szlaki”, nr 8–9/1961.
• K. Bruski, Jan z Jani, (w:) „Ludzie pomorskiego średniowiecza. Szkice biograficzne”, Wrocław – Gdańsk 1981.
• R. Kotłowska, Historia Jana z Jani. Pod Ostoją i Smokiem, Gdynia 2019.
• W. Kętrzyński, O narodowości polskiej w Prusiech Zachodnich za czasów krzyżackich, Kraków 1874.
• K. Górski, Związek Pruski i poddanie się Prus Polsce. Zbiór tekstów źródłowych, Poznań 1949.
• B. Drzewiecki, Szlachta województwa chełmińskiego w latach 1454–1772. Mobilność społeczna i terytorialna, Warszawa 2014.
• A. Przywuska, Kociewska gmina Smętowo Graniczne. Dzieje do roku 2005, Starogard Gdański 2008.
• L. Staniszewski, Teka Pieczęci Pomorskich, Gdańsk 1971.
• Diecezja chełmińska. Zarys historyczno-statystyczny, (praca zbiorowa), Pelplin 1928.
• Dzieje Sławna, (praca zbiorowa), Słupsk 1994.