|
|
| (Nie pokazano 20 wersji utworzonych przez 2 użytkowników) |
| Linia 1: |
Linia 1: |
| − | [[Plik:Button-flaga-polski.jpg|link=Historia rodziny Iłowiecki |20px]] | + | [[Plik:Ostoja wyciety.jpg|180px|right|]] |
| | | | |
| − | ''' [[Konstanty|OPAT LĄDU KONSTANTY IŁOWIECKI]] ''' | + | '''Konstanty [[Iłowiecki]]''' (1709-1777) - opat lądzki, komisarz, wikariusz i wizytator generalny polskiej prowincji cysterskiej, przeor klasztoru w Wągrowcu. |
| | | | |
| − | Postać opata Lądu Konstantego Iłowieckiego nie jest, jak dotąd, w pełni
| + | Konstanty Iłowiecki h. Ostoja urodził się 17 marca 1709 roku w Iłowcu, rodzicami jego byli Wojciech Iłowiecki i Zofia Rajska. Konstanty miał trzech braci: Jana, Jerzego i Franciszka. Konstanty Iłowiecki wstąpił do zakonu cystersów w 1727 roku w opactwie w Lądzie. W roku 1732 przyjął święcenia kapłańskie. Rok później został koadiutorem opata Lądu Mikołaja Antoniego Łukomskiego a następnie przeorem lądzkim. |
| − | opracowana biograficznie. Jedynie Encyklopedia Katolicka zamieszcza jego bardzo
| + | Łukomski wybrał Iłowieckiego widząc w nim sukcesora swoich naukowych zainteresowań i polityki. Jako koadiutor i przeor Lądu Iłowiecki uczestniczył w 1738 roku w Kapitule Generalnej cystersów w Citeaux. W 1746 roku występował jako przeor klasztoru w Wągrowcu. Po śmierci Mikołaja Antoniego Łukomskiego (8 maja 1750 roku) Konstanty Iłowiecki objął urząd opata Lądu. |
| − | schematyczny biogram1. W niniejszym opracowaniu chciałbym przybliżyć
| + | Dnia 12 marca 1752 roku zgromadzenie opatów powierzyło Iłowieckiemu urząd komisarza, wikariusza i wizytatora generalnego polskiej prowincji cysterskiej. Urząd ten Iłowiecki pełnił przez trzy kolejne, sześcioletnie kadencje (od 1752 do 1771 roku) |
| − | jego osobę oraz zaprezentować dwie żeliwne tablice upamiętniające Iłowieckiego,
| + | Do ważniejszych dokonań Konstantego Iłowieckiego zaliczyć należy budowę kościoła parafialnego pw. Św. Mikołaja, w Lądku, remont pałacu opackiego oraz działania na rzecz Collegium Generale Studii w Mogile, będące centrum kształcenia cystersów z polskich opactw. |
| − | zachowane w klasztorze dawnego opactwa Najświętszej Maryi Panny i św.
| + | Konstanty Iłowiecki interesował się filozofią i metafizyką. W bibliotece opactwa cystersów w Mogile zachowały się trzy podręczniki autorstwa Konstantego Iłowieckiego na temat logiki, metafizyki i filozofii przyrody z lat 1771-1772. Opat Konstanty Iłowiecki zmarł w wieku 68 lat, dnia 20 lutego 1777 roku, i został pochowany w krypcie klasztornej świątyni. |
| − | Mikołaja w Lądzie.
| + | |
| − | 1. Opat Iłowiecki Konstanty Iłowiecki, herbu Ostoja, pochodził z wielkopolskiego rodu Iłowieckich,
| + | ==Zobacz też== |
| − | dziedziców dóbr Iłowca (ob. Iłówiec k. Śremu) i Wolsztyna
| + | |
| − | 2. Urodził się 17 marca 1709 r. w Iłowcu, rodzicami jego byli Wojciech Iłowiecki i Zofia
| + | * [[Historia rodziny Iłowieckich|Historia rodziny]] |
| − | Rajska | + | |
| − | 3. Konstanty miał trzech braci: Jana, Jerzego i Franciszka, wszyscy
| + | ==Bibliografia== |
| − | zmarli bezdzietnie. Pochodzenie Iłowieckiego z Iłowa potwierdza dedykowane
| + | |
| − | mu Zebranie prac Kaznodzieyskich Jegomości Xiędza świętey pamięci Ignacego
| + | * J. Nowiński, ''Opat Lądu Konstanty Iłowiecki i jego pamiątkowe tablice'' [w:] „Seminare. Poszukiwania naukowe”, 2013, t. XXXIV, s. 295-309. |
| − | Kantego Herki (...), Poznań 1752, gdzie na stronie tytułowej zamieszczono adres:
| |
| − | (...) Wielkiemu Imieniowi y honorowi Jaśnie Wielmożnego y Nayprzewielebnieyszego,
| |
| − | Jegomości Xiedza Konstantyna z Iłowca Iłowieckiego Opata Lędzkiego
| |
| − | (...). Przed wstąpieniem do zakonu cystersów Konstanty kształcił się w Akademii
| |
| − | Poznańskiej, o czym świadczy jego łaciński czterowiersz w dedykacji adresowanej
| |
| − | do ks. Andrzeja Bajkowskiego, kanonika katedry poznańskiej, zamieszczony
| |
| − | na rewersie strony tytułowej kazania Józefa Grzegorza Popiołka na święto
| |
| − | św. Bonawentury. Publikacja ukazała się w Poznaniu w 1723 r., Iłowiecki jest
| |
| − | tam podpisany jako student retoryki, miał zatem wówczas 14 lat4.
| |
| − | 1 Por. K.R. Prokop, Iłowiecki Konstanty, w: Encyklopedia Katolicka, Lublin 1997, t. 7, k. 50.
| |
| − | 2 Por. T. Żychliński, Złota księga szlachty polskiej, rocznik 4, Poznań 1882, s. 118–120.
| |
| − | 3 Por. tamże, s. 120.
| |
| − | 4 Por. J.G. Popiołek, Apogaeum Virtutum & Sapientiae in Orbem Christianum et Seraphicum
| |
| − | Caelestibus Donis influens (...), Posnaniae 1723. Czterowiersz Iłowieckiego wraz z czterowierszem
| |
| − | Jędrzeja Ossowskiego, studenta gramatyki, zamieszczony został pod herbem Bajkowskich.
| |
| − | SEMINARE
| |
| − | t. 34 *2013* s. 295–309
| |
| − | 296 Ks. Janusz Nowiński SDB
| |
| − | W 1727 r., zapewne po zakończeniu edukacji w jezuickiej Akademii, Konstanty
| |
| − | Iłowiecki wstąpił do zakonu cystersów w opactwie w Lądzie, gdzie złożył | |
| − | profesję 1 stycznia 1728 roku5. Dalsze studia potrzebne do przyjęcia kapłaństwa
| |
| − | odbył najprawdopodobniej w Mogile, w cysterskim Collegium Generale Studii,
| |
| − | ustanowionym w 1718 r. przez ówczesnego komisarza i wikariusza generalnego
| |
| − | cysterskiej prowincji w Polsce, opata lądzkiego, wybitnego mecenasa nauki
| |
| − | i sztuki, Mikołaja Antoniego Łukomskiego6. Święcenia kapłańskie przyjął Iłowiecki
| |
| − | w roku 1732, miał wówczas 23 lata7. Młody kapłan musiał prezentować
| |
| − | niezwykłe przymioty charakteru i umysłu, skoro rok po święceniach, 14 sierpnia
| |
| − | 1733 r., opat Lądu Mikołaj Antoni Łukomski mianował go swoim koadiutorem,
| |
| − | a następnie przeorem lądzkiego konwentu8. Łukomski wybrał Iłowieckiego | |
| − | z rozmysłem, widząc w nim sukcesora opackiego urzędu, swoich naukowych
| |
| − | zainteresowań i polityki na terenie lądzkiego opactwa. Podkreślił to jeden z kaznodziejów | |
| − | podczas uroczystych obchodów jubileuszu 600-lecia istnienia lądzkiego
| |
| − | opactwa w 1745 r.: (...) a jako Janus duarum facierum Deus (...) patrzył na
| |
| − | przyszłe i przeszłe lata, tak y Ty J.W. Mci: Xięże opacie patrząc na przeszłe wieki
| |
| − | y czasy, widząc co się tu działo, upatrzyłeś i prowidowałeś godnego Sukcessora
| |
| − | mieisca swego, cum grata animo Prześw: Konwentu, to iest: W.y Nayprzewielebniey:
| |
| − | Koadjutora Twego. Piękny to respekt na przyszłe lata y wieki providere
| |
| − | futuris bo (...) OSTOJA to bonumnomen & omen ominuie, że na tym godnym
| |
| − | miejscu, gdy się Ostoja ostoi, dobrze na twoiey sukcesyi obstoi. Y takie się Bogu
| |
| − | podobaią wieki dla których dobra y pożytku godnych upatruią Sukcessorow (...)
| |
| − | Otóż prześwietne księżyce Sukcessora Twego continuabunt lumen wielkich zasług
| |
| − | Antecessora swego [tu aluzja do motywu księżyca w herbach obu opatów —
| |
| − | J.N.], kiedy post sera fata cum benedictione Crucis bez przestanku exemplarnością
| |
| − | życia przyświecać będą. A Ty J.W.Mci: X. Opacie, w Sukcessorze Swoim
| |
| − | vives ut Philippus. Vivam in Alexandro9. Jako koadiutor i przeor Lądu Iłowiecki
| |
| − | 5 Por. Teki Dworzaczka. Materiały historyczno‑genealogiczne
| |
| − | do dziejów szlachty wielkopolskiej
| |
| − | XV–XX wieku, Metrykalia / katolickie / część 6, Kórnik–Poznań 2004, publikacja elektroniczna.
| |
| − | 6 Szerzej na temat fundacji kolegium w Mogile: H.Z. Leszczyński, Z dziejów kolegium prowincjonalnego
| |
| − | cystersów w Mogile, w: Dzieje teologii w Polsce, t. 2, cz. 2, red. M. Rechowicz, Lublin
| |
| − | 1975, s. 415–449. Na temat postaci i działalności mecenasowskiej opata M.A. Łukomskiego:
| |
| − | J. Nowiński, Nagrobek opata‑mecenasa
| |
| − | Mikołaja Antoniego Łukomskiego w pocysterskim kościele
| |
| − | w Lądzie nad Wartą, Biuletyn Historii Sztuki (2008)3–4, s. 385–406.
| |
| − | 7 Cysterskie Libri Mortuorum (Przemęt, Obra, Owińska), odnotowując śmierć Iłowieckiego
| |
| − | w 1777 r., podają, że zmarł w 45 roku kapłaństwa. Por. Teki Dworzaczka..., dz.cyt.
| |
| − | 8 Dokładną datę jego wyboru na koadiutora opata Lądu odnotowuje m.in., sporządzony za
| |
| − | rządów Iłowieckiego, Catalogus monasteriorum et personarum ordinis Cisterciensis per Poloniam
| |
| − | (...) dispositus in a. 1762 [druk b.m.w.].
| |
| − | 9 A. Wyszkowski, Czas Stary (...) odmłodzony herbowym Xiężycem (...) Mikołaja Antoniego
| |
| − | Łukomskiego…, Poznań 1745, s. 14.
| |
| − | Opat Lądu Konstant y Iłowiecki 297
| |
| − | uczestniczył w 1738 r. w Kapitule Generalnej cystersów w Citeaux10. W 1746 r. | |
| − | dokumenty wzmiankują go jako przeora klasztoru w Wągrowcu11.
| |
| − | Po śmierci Mikołaja Antoniego Łukomskiego, czyli od 8 maja 1750 r., Konstanty | |
| − | Iłowiecki objął urząd opata Lądu. Krótko po śmierci swojego wielkiego | |
| − | poprzednika, nowy opat wystawił mu okazały nagrobek w północnym ramieniu
| |
| − | transeptu lądzkiego kościoła12. Przed wystawieniem pomnika, Iłowiecki przekształcił
| |
| − | portret Łukomskiego z 1747 r., pędzla Józefa Rajeckiego, w jego quasi‑epitafium,
| |
| − | dodając mu nową ramę z bogatym programem ikonograficznym i kartuszem
| |
| − | z inskrypcją. Obramienie portretu, słowem i obrazem, opisywało zasługi
| |
| − | i cnoty największego z opatów Lądu13. Fundację nagrobka przez Iłowieckiego,
| |
| − | który zapewne jest też autorem jego programu ikonograficznego, dokumentuje,
| |
| − | oddana w oryginalnym koncepcie, sygnatura opata (il. 1). W kompozycji pomnika,
| |
| − | płynna forma quasi‑pilastra,
| |
| − | z siedzącym na wolutowym kapitelu Chronosem
| |
| − | i szeregiem liter „C” na powierzchni, została uformowana w kształt litery „I”,
| |
| − | stając się tym samym kryptosygnaturą fundatora: C [onstantinus] I [łowiecki]14.
| |
| − | 12 marca 1752 r. zgromadzenie opatów powierzyło Iłowieckiemu urząd komisarza, | |
| − | wikariusza i wizytatora generalnego polskiej prowincji cysterskiej15. | |
| − | Urząd ten lądzki opat będzie pełnił przez trzy kolejne, sześcioletnie kadencje, od | |
| − | 1752 do 1771 r. Został również wybrany na czwartą kadencję w 1771 r., lecz tego | |
| − | wyboru nie zatwierdził generał cystersów w Citeaux.
| |
| − | Idąc śladem mecenasowskich dokonań swojego wybitnego poprzednika,
| |
| − | Konstanty Iłowiecki w 1760 r. rozpoczął budowę kościoła parafialnego
| |
| − | pw. Św. Mikołaja, w należącej do opactwa miejscowości Lądek16. Murowana, | |
| − | trójnawowa świątynia na planie krzyża stanęła na miejscu, gdzie od XII w. istniał
| |
| − | 10 Por. J.M. Canivez, Statuta Capitulorum Generalium Ordinis Cisterciensis ab anno 1116 ad
| |
| − | annorum 1786, t. VII, Louvain 1939, cap. 135, s. 687–688.
| |
| − | 11 Por. Teki Dworzaczka…, Metrykalia / katolickie / cz. 2.
| |
| − | 12 Szerzej na temat nagrobka Por. J. Nowiński, Nagrobek opata‑mecenasa…,
| |
| − | passim.
| |
| − | 13 Por. J. Nowiński, Portret opata‑mecenasa
| |
| − | Mikołaja Antoniego Łukomskiego, pędzla Józefa
| |
| − | Rajeckiego, i rama jemu dedykowana, w: Architektura znaczeń. Studia ofiarowane prof. Zbigniewowi
| |
| − | Bani w 65. rocznicę urodzin i 40-lecie pracy dydaktycznej, red. A. Czyż, J. Nowiński, M. Wiraszka,
| |
| − | Warszawa 2011, s. 318–337.
| |
| − | 14 Por. J. Nowiński, Nagrobek opata‑mecenasa…,
| |
| − | s. 402–403.
| |
| − | 15 Na temat organizacji polskiej prowincji cysterskiej oraz obowiązków jej komisarza, obieranego
| |
| − | głosami zgromadzenia opatów na 6 lat, Por. A.M. Wyrwa, Polska Kongregacja Cystersów
| |
| − | i jej opaci prezesi, w: Ingenio et humilitate. Studia z dziejów zakonu cystersów i Kościoła
| |
| − | na ziemiach polskich dedykowane Ojcu Opatowi dr. Eustachemu Gerardowi Kocikowi O. Cist.,
| |
| − | red. A.M. Wyrwa, Poznań–Katowice–Wąchock 2007, s. 72–104, s.76–80, a zwłaszcza przypis 37,
| |
| − | gdzie, za o. A. Ciesielskim, autor cytuje katalog cysterskich komisarzy po 1580 r. W podanym
| |
| − | katalogu błędnie podana jest data wyboru Iłowieckiego na 2’ kadencję urzędu, jest: 21 sierpnia
| |
| − | 1760 r., powinno być: 5 lutego 1759 r. Podana data elekcji jest prawdopodobnie powtórzeniem daty
| |
| − | zatwierdzenia wyboru przez generała cystersów.
| |
| − | 16 Por. Katalog zabytków sztuki w Polsce, t. V, Województwo poznańskie, z. 8, Powiat koniński,
| |
| − | oprac. J. Eckhardówna i J. Orańska, Warszawa 1952, s. 17–18.
| |
| − | 298 Ks. Janusz Nowi ński SDB
| |
| − | drewniany kościół. Prace budowlane, zakończone przez Iłowieckiego w 1775 r.,
| |
| − | były kontynuowane przez opata Antoniego Bartłomieja Raczyńskiego (+1821),
| |
| − | który też dokończył wyposażanie świątyni, m.in. ufundował główny ołtarz,
| |
| − | i konsekrował kościół w roku 1809. W zakrystii kościoła zachowały się portrety
| |
| − | jego obu budowniczych. Malowany na płótnie portret Konstantego Iłowieckiego
| |
| − | jest jedynym znanym jego wizerunkiem17 (il. 2). Prezentuje opata w popiersiu,
| |
| − | w czarnej mozzettcie, wskazującego lewą dłonią na złoty pektorał zawieszony na
| |
| − | złotym łańcuchu. W górnym lewym rogu portretu namalowany jest herb Iłowieckiego
| |
| − | Ostoja, opisany inicjałami: C.I. / A.L. / C.G. [Constantinus Iłowiecki / Abbas
| |
| − | Landensis / Commissarius Generalis]. Portret powstał po 1752 r. i prezentuje
| |
| − | opata w wieku ok. 50 lat. Do mecenasowskich dokonań opata Iłowieckiego należy
| |
| − | dodać również remont pałacu opackiego, wzniesionego w latach 30. XVIII w.
| |
| − | przez jego poprzednika według projektu Pompeo Ferrariego18.
| |
| − | Jako komisarz generalny cysterskiej prowincji Konstanty Iłowiecki był m.in.
| |
| − | odpowiedzialny za — wspomniane już — Collegium Generale Studii w Mogile,
| |
| − | będące centrum kształcenia cystersów z polskich opactw. Naukowe zainteresowania | |
| − | lądzkiego opata, podobnie jak i jego poprzednika Łukomskiego, koncentrowały
| |
| − | się wokół filozofii i metafizyki. W bibliotece opactwa cystersów w Mogile | |
| − | zachowały się trzy podręczniki autorstwa Konstantego Iłowieckiego dedykowane | |
| − | studentom kolegium, traktujące na temat logiki, metafizyki i filozofii przyrody,
| |
| − | datowane na rok 1771 i 177219. Opat Konstanty Iłowiecki zakończył życie w Lądzie,
| |
| − | w wieku 68 lat, dnia 20 lutego 1777 r., i został pochowany w krypcie klasztornej | |
| − | świątyni20. W pamięci potomnych zapisał się jako ten, który wstępował
| |
| − | 17 Portret jest zachowany w złym stanie i mocno przemalowany, zwłaszcza w partii twarzy
| |
| − | i dłoni.
| |
| − | 18 Wincenty Hipolt Gawarecki, opisując w skrócie dzieje lądzkiego opactwa, podał błędną informację
| |
| − | jakoby Iłowiecki wzniósł nowy pałac opacki, Por. tenże, Początek i wzrost benedyktyńsko‑cystercyeńskiego
| |
| − | zakonu, łącznie i klasztoru lendzkiego, tegoż Instytutu w Guberni b. Kaliskiej,
| |
| − | powiecie Konińskim położonego, Pamiętnik Religijno‑Moralny
| |
| − | 10(1846), s. 528–529. W rzeczywistości,
| |
| − | co potwierdzają zachowane dokumenty, pałac zbudował opat Łukomski, Por. J. Nowiński,
| |
| − | Nagrobek opata‑mecenasa…,
| |
| − | s. 396, przypis 53. Pałac został rozebrany na przełomie XIX i XX w.,
| |
| − | jego wygląd dokumentuje, przechowywany w zbiorach WSD w Lądzie, widok lądzkiego opactwa
| |
| − | pędzla Marcina Zaleskiego z ok. 1860 r., Por. J. Nowiński, „Opactwo w Lądzie, widok od strony
| |
| − | Warty” — nieznany pejzaż Marcina Zaleskiego, Biuletyn Historii Sztuki (2009)1–2, s. 205–212.
| |
| − | 19 Są to: Philosophia rationalis scilicet logica operationes mentium complectens sub auspiciis
| |
| − | […] Constantini Iłowiecki, abbatis Landensis, Comissarii per utramque Poloniam, Prussiam at | |
| − | M.D. Lithuaniae vicarii et visitatoris generalis illustrata […] anno 1771 […]; Philosophia ultranaturalis
| |
| − | scilicet metaphisica […] ex favore […] Constantini Iłowiecki […] accrescens […] anno
| |
| − | 1771; Philosophia naturalis scilicet physica rerum naturalium cognitione complectens gratiosum
| |
| − | a gensilitio lumine […] Constantini Iłowiecki […] 1772. Manuskrypty podręczników przechowywane
| |
| − | są w Archiwum Opactwa w Mogile, sygn. 800. Por. K. Kaczmarzyk, G. Kowalski, Katalog
| |
| − | archiwum opactwa cystersów w Mogile, Mogiła 1919.
| |
| − | 20 Por. Liber Mortuorum Monasterii Landensis Ordinis Cisterciensis, wyd. W. Kętrzyński, w:
| |
| − | Monumenta Poloniae Historica, t. 5, Lwów 1888, s. 476.
| |
| − | Opat Lądu Konstant y Iłowiecki 299
| |
| − | w ślady swego poprzednika (...) mąż zalecony powagą, nauką i dobremi cnotami,
| |
| − | wzięty i szanowany przez panów, pilnował gorliwie praw całej prowincyi21.
| |
| − | 2. Dwie tablice fundacji Iłowieckiego
| |
| − | W pocysterskim klasztorze w Lądzie nad Wartą zachowały się dwie tablice
| |
| − | żeliwne z wiązanymi monogramami opata Konstantego Iłowieckiego. Dzisiaj
| |
| − | znajdują się na północnej ścianie korytarza prowadzącego z krużganka do
| |
| − | zakrystii lądzkiego kościoła. Obie zostały wtórnie pomalowane różową minią,
| |
| − | pierwotnie mogły być polichromowane i złocone. Wtórne jest również ich obecne
| |
| − | usytuowanie. Pierwotną lokalizację tablic wzmiankuje protokół sporządzony
| |
| − | w marcu 1892 r., podczas przejęcia kościoła przez proboszcza utworzonej
| |
| − | w Lądzie parafii diecezjalnej: Tablice żelazne dwie — w murowane w ścianie
| |
| − | zawęglnnej południowej od wirydarza22. Ich obecne umiejscowienie odnotowuje
| |
| − | w 1929 r. w swoich zapiskach ks. Jan Woś: Płyta żelazna Ia i IIa [autor wymienia
| |
| − | jedną z tablic, odnosząc opis do obu — J.N.] wmurowana w ścianę korytarzyka
| |
| − | prowadzącego do zakrystii. Płyta ta była przedtem wmurowana w ścianę kościoła
| |
| − | (na zewnątrz) tu, gdzie obecnie jest sala teatralna — za czasów salezjanów przeniesiona
| |
| − | 192923. Z obu relacji wynika, że tablice były umieszczone na zewnętrznej,
| |
| − | południowej ścianie kościoła, stanowiącej równocześnie ścianę północnego
| |
| − | korytarza klasztornych krużganków. Północne skrzydło klasztoru, wraz z krużgankiem,
| |
| − | uległo zawaleniu w grudniu 1892 r. Salezjanie, którzy w 1921 r. objęli
| |
| − | kościół i klasztor w Lądzie, podczas generalnego remontu całego założenia w latach
| |
| − | 1925–1929, odbudowali północne skrzydło klasztoru, poszerzając je o jedno
| |
| − | przęsło w głąb wirydarza. Na parterze urządzono salę teatralną. Wtedy też tablice
| |
| − | zostały przeniesione na obecne miejsce ich eksponowania24.
| |
| − | Pierwsza z nich (il. 3), niewątpliwie starsza, o wymiarach 99 x 91 cm,
| |
| − | w obramieniu skomponowanym z listew o profilowanym wałku z szeregiem
| |
| − | symetrycznych łusek przy wewnętrznej krawędzi, ze stylizowanymi listkami
| |
| − | w narożach listew i muszlami w ich połowie, prezentuje monogram wiązany,
| |
| − | zwieńczony pięciopałkową koroną i opackim kapeluszem herbowym z ornamentalnie
| |
| − | zaplecionym sznurem i sześcioma chwostami w dwóch rzędach (1+2).
| |
| − | 21 Wiadomość historyczna o opactwie i kościele w Lędzie, Pamiętnik Religijno‑Moralny
| |
| − | 17(1858)1, s. 27.
| |
| − | 22 Protokół Dziekana Dekanatu słupeckiego (...) w przedmiocie tradycji kościoła i własności
| |
| − | kościelnej na imię nowomianowanego Administratora parafii Ląd XJW Bronisława Kowalewicza
| |
| − | (...), Ląd 7 marca 1892, [k. nlb], Kościół: C. Pomniki, poz. 6., rkps w zbiorach Biblioteki Wyższego
| |
| − | Seminarium Duchownego w Lądzie [dalej: BWSDL].
| |
| − | 23 J. Woś, Ląd — notatki (...) 1929–1937, Zielone 1965, s. 198, mps BWSDL.
| |
| − | 24 Por. J. Nowiński, Od spustoszenia i ruiny do Pomnika Historii — salezjanie w trosce o Ląd
| |
| − | i jego zabytki w latach 1921–2011, w: Salezjanie w Lądzie 1921–2011, red. J. Nowiński, Warszawa–
| |
| − | Ląd 2011, s. 54, 57–58.
| |
| − | 300 Ks. Janusz Nowi ński SDB
| |
| − | Monogram skomponowany jest z symetrycznie ułożonych, splecionych wzajemnie
| |
| − | w lustrzanym odbiciu liter, utworzonych z wąskich, stylizowanych gałązek
| |
| − | z listkami akantu, przedzielonych w środkowym odcinku tralkowym motywem,
| |
| − | złożonym z kulki ujętej dwiema kampanulami. W dekoracyjnych splotach odczytać
| |
| − | można następujące litery: I C (odwrócone lustrzanie), I (odwrócone lustrzanie),
| |
| − | A L C V. Detale ornamentalne obramienia i liter monogramu określone
| |
| − | są formami charakterystycznymi dla stylistyki regencji. Tablica została odlana
| |
| − | z gruboziarnistego żeliwa, co zaważyło na jakości jej detali ornamentalnych
| |
| − | i chropawej fakturze powierzchni. Tablica jest uszkodzona, przez jej powierzchnię
| |
| − | biegnie pęknięcie25.
| |
| − | Druga tablica, o wymiarach 132 x141 cm, jest datowana inskrypcją na
| |
| − | 1767 r. (il. 4). Jej kompozycja powiela zasadniczy schemat tablicy sąsiedniej.
| |
| − | W obramieniu, złożonym z analogicznie profilowanych listew (z szeregiem symetrycznych
| |
| − | rocaillowych łusek przy wewnętrznych krawędziach, z rocaillowymi
| |
| − | motywami w narożach i małymi muszlami w połowie listew) prezentowany
| |
| − | jest — również rocaillowy — kartusz z monogramem wiązanym, zwieńczony
| |
| − | pięciopałkową koroną i herbowym kapeluszem, identycznym jak poprzednio.
| |
| − | Kartuszowi towarzyszą infuła i pastorał, zwrócony krzywaśnią na zewnątrz. Pod
| |
| − | kartuszem widnieje data 1767. Monogram w kartuszu tworzą, powiązane ciągłą
| |
| − | linią, litery: C I M A L, przy czym dukt linii rozpoczyna się po lewej stronie
| |
| − | monogramu, w dolnej partii litery C, a kończy po stronie prawej zawiniętym
| |
| − | zakończeniem litery L. Zarówno obramienie, jak i kartusz określone są formami
| |
| − | ornamentyki rokokowej. W stosunku do tablicy poprzedniej, odlew prezentuje
| |
| − | wyraźnie wyższy poziom technologiczny. Mimo to, na powierzchni tablicy, na
| |
| − | prawo do kartusza i u dołu, miedzy cyframi 6 i 7, widoczne są nierówności występujące
| |
| − | nieregularną strukturą przed jej lico.
| |
| − | Nieznany jest warsztat, w którym zostały odlane obie tablice. Czytelne analogie
| |
| − | ich kompozycji, w tym kształt herbowego kapelusza i rozmieszczenie detali
| |
| − | dekorujących obramienia, pozwalają postawić hipotezę, że obie tablice wykonano
| |
| − | w tym samym miejscu, jednak w różnym czasie. Różnice w jakości obu
| |
| − | odlewów wskazują na proces doskonalenia techniki odlewniczej. W przypadku
| |
| − | tablicy z 1767 r. zastosowano lepszej jakości żeliwo oraz piasek formierski, uzyskując
| |
| − | w efekcie większą precyzję detalu oraz gładkość powierzchni odlewu.
| |
| − | W tym momencie można postawić pytanie o przyczynę fundacji przez opata
| |
| − | Konstantego Iłowieckiego, obu — sobie samemu dedykowanych — tablic na
| |
| − | ścianie w północnym krużganku klasztoru? Zaraz na wstępie należy podkreślić
| |
| − | wyjątkowość obu tablic, wykonanych za życia fundatora i nie pełniących funkcji
| |
| − | 25 Uszkodzenie tablicy musiało nastąpić przed jej przeniesieniem na nowe miejsce w 1929 r.,
| |
| − | być może podczas zawalenia północnego skrzydła klasztoru w 1892 r. Zaprawa widoczna pomiędzy
| |
| − | pękniętymi fragmentami świadczy, że na ścianie korytarza przed zakrystią osadzano już pękniętą
| |
| − | tablicę.
| |
| − | Opat Lądu Konstanty Iłowiecki 301 | |
| − | pomników nagrobnych. W tradycji cysterskiej pomniki opackie funkcjonowały
| |
| − | w formie płyt nagrobnych lokowanych w posadzce krużganków, kapitularza
| |
| − | a także kościoła26. Klasztory cysterskie kultywowały zwyczaj, że mnisi, udający
| |
| − | się do świątyni kilkakrotnie w ciągu dnia na modlitwę, pozdrawiali — stąpając
| |
| − | po nich — groby opatów zlokalizowane we wschodnim skrzydle krużganków
| |
| − | przy wejściu do kościoła27. Tymczasem, obie tablice Iłowieckiego od początku
| |
| − | były zamocowane nie w posadzce, lecz na ścianie w północnym krużganku,
| |
| − | gdzie — zgodnie z tradycją — mnisi oddawali się w ciągu dnia lekturze i medytacji28.
| |
| − | W północnym krużganku lądzkiego klasztoru, przed jego zniszczeniem
| |
| − | w 1892 r., znajdowały się jednorzędowe, dębowe stalle, przedzielone ołtarzem
| |
| − | z rzeźbionym wizerunkiem Chrystusa Ukrzyżowanego w asyście figur Matki
| |
| − | Bożej i św. Jana29. Miejsce i kontekst lokalizacji wskazują, że obie tablice nie
| |
| − | były pomyślane przez fundatora jako upamiętnienie w przyszłości jego śmierci
| |
| − | i miejsca spoczynku. Z jakich zatem powodów lądzki opat polecił odlać w metalu
| |
| − | dwie tablice ze swoimi, fantazyjnie skomponowanymi, monogramami i umieścił
| |
| − | je w przestrzeni krużganków?
| |
| − | Monogramy opackie, jak twierdzi Paweł Stróżyk, pojawiają się w cysterskich
| |
| − | klasztorach od XVI w., towarzysząc herbom opatów, m.in. na ich pieczęciach30.
| |
| − | Kartusze herbowe opatów z ich syglami spotykamy, stosunkowo często,
| |
| − | na fundowanych przez nich ołtarzach i innych sprzętach wystroju cysterskich
| |
| − | kościołów i klasztorów. W Lądzie można je zauważyć m.in. na zwieńczeniu stalli
| |
| − | — są to kartusze z herbami i syglami opatów Mikołaja Antoniego Łukomskiego
| |
| − | i Jana Zapolskiego31. Pierwsza z tablic, fundowanych przez opata Iłowieckiego,
| |
| − | prezentuje jego monogram w formie autonomicznego znaku. Elementem heraldycznym
| |
| − | jest w jej przypadku kapelusz herbowy i korona szlachecka, wieńczące
| |
| − | mocno zornamentyzowaną kompozycję liter. Monogramy tego rodzaju występowały
| |
| − | w przestrzeniach cysterskich opactw, znacząc i dokumentując opackie
| |
| − | 26 Por. E. Dąbrowska, Ukształtowanie obrządku pogrzebowego Ordinis Cisterciensis i jego
| |
| − | recepcja w Europie Środkowej, w: Cysterki w dziejach i kulturze ziem polskich, dawnej Rzeczypospolitej
| |
| − | i Europy Środkowej, red. A.M. Wyrwa, A. Kiełbasa, J. Swastek, Poznań 2004, s. 1054–
| |
| − | 1057. W Lądzie zachowały się dwie płyty opackie — Mateusza Borzewskiego (k. XVI w.) i Jana
| |
| − | Grzymułtowskiego (+1628). Cytowana już Wiadomość historyczna o opactwie i kościele w Lędzie
| |
| − | (s. 39–44), przytacza inskrypcje z niezachowanych dziś pomników opatów: Jana Wysockiego
| |
| − | (+1560) i Jakuba Goskowskiego (płyta ufundowana w 1560 r.).
| |
| − | 27 Por. E. Dąbrowska, Ukształtowanie…, s. 1054. W Lądzie na krużgankach przy wejściu do
| |
| − | kościoła była pierwotnie ulokowana płyta opata Jana Grzymułtowskiego, Por. W.H. Gawarecki,
| |
| − | Początek…, s. 533.
| |
| − | 28 Por. W. Braunfels, Abendländische Klosterbaukunst, Köln 1978, s. 126.
| |
| − | 29 Por. Inwentarz sprzętów Kościelnych i Klasztornych Xięży Kapucynów Lądzkich (...) spisany
| |
| − | (...) dnia 13 lipca 1853 roku, s. 24, rkps w zbiorach BWSDL.
| |
| − | 30 Por. P. Stróżyk, Symbole władzy opata w przestrzeni klasztoru cysterskiego, s. 38–56, w:
| |
| − | Ingenio et veritate…, s. 53–54.
| |
| − | 31 W kościele i klasztorze w Lądzie zachowało się ponad dwadzieścia przykładów dzieł fundowanych
| |
| − | przez opata Łukomskiego sygnowanych jego herbem Szeliga.
| |
| − | 302 Ks. Janusz Nowi ński SDB
| |
| − | fundacje32. Wiązany monogram Iłowieckiego na drugiej tablicy przedstawiony
| |
| − | został w połączeniu ze znakami opackimi — infułą i pastorałem oraz z heraldycznymi
| |
| − | motywami herbowego kapelusza i szlacheckiej korony. Taki kontekst
| |
| − | monogramów opackich, jednak bez elementów heraldycznych, znany jest również
| |
| − | w zachowanych przykładach na terenie cysterskich opactw33.
| |
| − | Obie żeliwne tablice fundacji Konstantego Iłowieckiego nie znaczą jednak
| |
| − | dzieł dokonanych przez opata Lądu. Umieszczone w przestrzeni północnego
| |
| − | krużganka — miejscu nobilitowanym modlitwą i medytacją członków konwentu,
| |
| − | nie upamiętniały też śmierci fundatora. Moim zdaniem, obie tablice powstały dla
| |
| − | uwiecznienia znaczących faktów z życia opata Iłowieckiego.
| |
| − | Pierwsza tablica, z monogramem skomponowanym z liter: I C I A L C V
| |
| − | (il. 5), które odczytać można jako inicjały słów: Illustrissimus Constantinus Iłowiecki
| |
| − | Abbas Landensis Commissarius Vicarius [Generalis], jest oryginalnym
| |
| − | pomnikiem, którym opat Lądu pragnął upamiętnić swój wybór na komisarza,
| |
| − | wikariusza i wizytatora generalnego polskiej prowincji cysterskiej. Stało się
| |
| − | to 12 marca 1752 r., i ta data — przyjmując taką interpretację — powinna być
| |
| − | traktowana jako terminus post quem fundacji omawianej tablicy. Druga tablica,
| |
| − | prezentująca opacki monogram: C I M A L (il. 6), który należy odczytać jako:
| |
| − | Costantinus Iłowiecki Modernus Abbas Landensis, oraz datę: 1767, wiąże się
| |
| − | z rocznicowym jubileuszem 35. lat kapłaństwa (święcenia w 1732 r.) oraz 40. lat
| |
| − | wstąpienia do zakonu (nowicjat w 1727 r.) opata‑fundatora,
| |
| − | przypadającym
| |
| − | w roku odnotowanym na tablicy. Należy zatem przyjąć, że z racji tego jubileuszu
| |
| − | została ufundowana. Obie tablice są zatem okolicznościowymi pomnikami wystawionymi
| |
| − | przez żyjącego fundatora. Sytuacja ta czyni z nich realizacje bezprecedensowe
| |
| − | w obszarze cysterskich zabytków komemoratywnych.
| |
| − | 3. Geneza formy monogramów na tablicach
| |
| − | Oryginalne, barokowe koncepty obu monogramów są niewątpliwie dziełem
| |
| − | samego fundatora tablic. Pomysł połączenia plastycznej formy z kompozycją
| |
| − | liter Konstanty Iłowiecki zrealizował wcześniej, w ufundowanym przez siebie
| |
| − | nagrobku swego poprzednika, opata Mikołaja Antoniego Łukomskiego (il. 1).
| |
| − | Wiązane monogramy na tablicach, szczególnie ten z 1767 r., nawiązują do ozdobnych
| |
| − | form barokowej kaligrafii, a zwłaszcza do stylistyki dzieł niderlandzkich
| |
| − | kaligrafów z pierwszej połowy XVII w., np. Jana van den Velde (1589–1623) czy
| |
| − | Corneliusa Dirkszoona Boissensa (ok. 1567–1635)34. Kompozycja ozdobnych,
| |
| − | 32 Por. tamże, s. 54–55. Autor przytacza przykłady obecności autonomicznym monogramów
| |
| − | opackich obecnych na pieczęciach opackich i na budowlach cysterskich opactw.
| |
| − | 33 Por. tamże, s. 54.
| |
| − | 34 Por. C.D. Boissens, Grammato‑graphices.
| |
| − | In quo varia scriptorae embalamta Belgicis,
| |
| − | Germanicis, Italicis, Hispanicis, Gallicis, et Latinis characteribus exarata. (...), Amsterdam 1605;
| |
| − | Opat Lądu Konstant y Iłowiecki 303
| |
| − | wzajemnie splecionych gałązek z tralkowym motywem w środkowym odcinku,
| |
| − | tworzących litery monogramu na pierwszej tablicy, jest bardzo bliska formie dekoracyjnych
| |
| − | liter alfabetu zaprojektowanego przez francuskiego jubilera i dekoratora,
| |
| − | Jeana Henriego Prospera Pougeta (+1769)35. Tego typu wiązane monogramy
| |
| − | od początku XVIII w. były popularną formą oryginalnej w swym koncepcie
| |
| − | sygnatury, łączącej zazwyczaj imię i nazwisko osoby.
| |
| − | Pragnę przywołać dwa charakterystyczne przykłady, bliskie koncepcji monogramu
| |
| − | Iłowieckiego na starszej tablicy. Pierwszy, to kartusz na cokole figury
| |
| − | św. Jana Nepomucena z 1733 r. na ul. Senatorskiej w Warszawie, z monogramem
| |
| − | wiązanym fundatorów: Józefa Wandalina Mniszcha i Konstancji z Tarłów Mniszchowej
| |
| − | (il. 7)36. Kartusz, zwieńczony pięciopałkową koroną i otoczony laurem,
| |
| − | wypełnia kompozycja splecionych wzajemnie i odbitych lustrzanie liter: JMK
| |
| − | [Józef Mniszech Konstancja] oraz litery W [Wandalin] pod nimi. Drugi przykład,
| |
| − | to monogram własny Jana Sebastiana Bacha z ok. 1735 r., skomponowany
| |
| − | z dwóch kompletów stylizowanych na liściaste gałązki liter JSB, przy czym jeden
| |
| − | komplet jest odwrócony lustrzanie, całość wieńczy korona (il. 8).
| |
| − | Na zakończeniu tych rozważań należy jeszcze postawić pytanie o powód wyboru
| |
| − | przez opata Iłowieckiego żeliwnego odlewu jako techniki wykonania jego
| |
| − | tablic pamiątkowych? W okresie fundacji obu tablic, pomniki kute w kamieniu
| |
| − | należały do zwyczajowych form upamiętniających osobę i miejsce pochówku
| |
| − | opata37. Żeliwo, początkowo traktowane jako materiał odpadowy przy produkcji
| |
| − | żelaza, zwane niekiedy „świńskim żelazem”, od początku XVIII w. zaczyna być
| |
| − | postrzegane jako materiał coraz bardziej szlachetny. Czy powodem tego nowego
| |
| − | wartościowania stała się — powszechna od pocz. XVIII w. — praktyka odlewania
| |
| − | w tym materiale luf armatnich oraz pierwsze próby lania w żeliwie dzwonów? Na
| |
| − | pewno sukcesywne doskonalenie techniki żeliwnych odlewów dawało temu materiałowi
| |
| − | coraz większe możliwości zastosowań. Szlachetny, pomnikowy spiż,
| |
| − | wsławiony strofą Horacego38 (niewątpliwie znaną Konstantemu Iłowieckiemu),
| |
| − | zastępowano teraz często materią żeliwa — tworzywa coraz bardziej popularnego
| |
| − | i trwałego niczym spiż. Okolicznościowe tablice ufundowane przez lądzkiego
| |
| − | opata stanowią bardzo dobry przykład tego zjawiska.
| |
| − | przykłady prac wybitnych kaligrafów tego okresu przytacza: P. Jessen, Meister der Schreibkunst
| |
| − | aus drei Jahrhunderten, Stuttgart 1923.
| |
| − | 35 Por. J.H.P. Pouget, Dictionnaire de chiffres et de lettres ornées, ŕ l’usage de tous les artistes,
| |
| − | contenant les vingt‑quatre
| |
| − | lettres de l’alphabet (...), Paris 1767.
| |
| − | 36 Por. A. Kasprzak Miler, Tajemnice Jana Nepomucena z ul. Senatorskiej, Spotkania z Zabytkami
| |
| − | (2009)12, s. 28–29.
| |
| − | 37 Odnośnie do przykładów dotyczących lądzkiego opactwa por. przypis 26.
| |
| − | 38 Por. Horacy, Pieśń III, 30.
| |
| − | 304 Ks. Janusz Nowi ński SDB
| |
| − | 1. Fragment nagrobka opata Mikołaja A. Łukomskiego z kryptosygnaturą fundatora
| |
| − | C I (Constantinus Iłowiecki), po 1750 r., Ląd nad Wartą. Fot. z archiwum autora.
| |
| − | Opat Lądu Konstant y Iłowiecki 305
| |
| − | 2. Autor nieokreślony, portret opata Konstantego Iłowieckiego, olej na płótnie,
| |
| − | po 1752 r., kościół parafialny w Lądku. Fot. J. Nowiński.
| |
| − | 306 Ks. Janusz Nowi ński SDB
| |
| − | 3. Pamiątkowa płyta żeliwna z inicjałami opata Konstantego Iłowieckiego, po
| |
| − | 1752 r., Ląd nad Wartą. Fot. J. Nowiński.
| |
| − | 4. Pamiątkowa płyta żeliwna z inicjałami opata Konstantego Iłowieckiego, 1756 r.,
| |
| − | Ląd nad Wartą. Fot. J. Nowiński.
| |
| − | Opat Lądu Konstant y Iłowiecki 307
| |
| − | 5. Część centralna tablicy ufundowanej po 1752 r., monogram wiązany I C I A L C
| |
| − | V (Illustrissimus Constantinus Iłowiecki Abbas Landensis Comissarius Vicarius
| |
| − | [Generalis]). Fot. J. Nowiński.
| |
| − | 6. Część centralna tablicy ufundowanej w 1767 r., monogram wiązany C I M A L
| |
| − | (Constantinus Iłowiecki Modernus Abbas Landensis). Fot. J. Nowiński.
| |
| − | 308 Ks. Janusz Nowi ński SDB
| |
| − | 7. Kartusz z monogramem wiązanym J M K / W (Józef Mniszech Konstancja /
| |
| − | Wandalin), kartusz w cokole figury św. Jana Nepomucena na ul. Senatorskiej w Warszawie,
| |
| − | 1733 r. Fot. J. Nowiński.
| |
| − | 8. Monogram wiązany J S B (Jan Sebastian Bach), ok. 1735. Fot. z archiwum
| |
| − | autora.
| |
| − | Opat Lądu Konstant y Iłowiecki 309
| |
| − | THE LĄD ABBOT CONSTANTINE IŁOWIECKI
| |
| − | AND HIS COMMEMORATIVE PLAQUES
| |
| − | Summary
| |
| − | Constantine Iłowiecki, who derived from the Ostoja coat of arts, was born in Iłowiec (currently
| |
| − | Iłówiec near Śrem) on 17 March 1709 and died on 20 February 1777 in Ląd. After studying
| |
| − | at the Academy of Poznan, he entered the Cistercian Monastery in Ląd in 1727. He was ordained
| |
| − | in 1732 and in 1733 Antoni Łukomski, the abbot of Ląd, appointed him as his successor and as the
| |
| − | prior of the Ląd Monastery. Following Łukomski’s death on 8 May 1750, Constantine Iłowiecki
| |
| − | became the abbot of the Ląd Monastery. In the church in Ląd, he issued a stucco tombstone for his
| |
| − | predecessor and in the artwork, he posted his initials: ‘C I’ (fig. 1). In 1760, he began the construction
| |
| − | of the parish church in Ląd, where his portrait is preserved (fig. 2). In 1752, he became commissioner
| |
| − | and inspector general of the Cistercian monasteries of the Polish province, an office which he
| |
| − | held for three terms. He authored textbooks on logics, metaphysics, and the philosophy of nature,
| |
| − | which are preserved in the Abbey library in Mogiła. The Ląd Monastery features two plaques of
| |
| − | cast iron with decoratively composed initials of Abbot Constantine Iłowiecki. These were created
| |
| − | after 1752 (figs. 3, 5) and were funded in 1767 by Iłowiecki himself (figs. 4, 6). The plaques commemorate
| |
| − | his election as General Commissar of the Cistercian Province and the anniversary of his
| |
| − | ordination and entrance into the order.
| |
| − | transl. Magdalena Iwińska
| |
| − | Keywords: Constantine Iłowiecki, Cistercian Abbots, Ląd on the Warta, calligraphy, monograms
| |
| − | Nota o Autorze: ks. dr Janusz Nowiński SDB — historyk sztuki, pracownik Instytutu Historii
| |
| − | Sztuki UKSW, kustosz zabytków dawnego opactwa w Ladzie, konsultant Towarzystwa
| |
| − | Salezjańskiego Inspektorii pw. św. Wojciecha w zakresie sztuki sakralnej i konserwacji zabytków,
| |
| − | organizator i współautor wystaw sztuki współczesnej, twórca koncepcji i współautor
| |
| − | projektów wystroju wnętrz sakralnych.
| |
| − | Słowa kluczowe: Konstanty Iłowiecki, opaci cystersów, Ląd nad Wartą, kaligrafia, monogramy
| |
