Historia rodziny Chełmowskich
Chełmowscy to jedna z rodzin, które łączy się herbem Ostoja na Pomorzu. Swoje nazwisko wywodzi od miejscowości Chełmy k. Brus (pow. Chojnice). Rodzina o nazwisku Chełmowski miała również swoich przedstawicieli w Wielkim Księstwie Litewskim oraz Wielkopolsce.
Seweryn Uruski w 1905 roku przedstawił w Herbarzu Szlachty Polskiej trzech reprezentantów linii wielkopolskiej - Daniela z województwa kaliskiego, Mikołaja z wojew. poznańskiego (1669 r.), Jana z wojew. sieradzkiego (1764 r.). Chociaż ten ostatni wymieniany jest w innych źródłach, jako poseł z Pomorza.
Emilian Żernicki-Szeliga w wydanej w 1905 roku Historii Polskiej Szlachty wymienił dwóch Ostojczyków z linii pomorskiej - Andrzeja Chełmowskiego z Czapiewic oraz Macieja Kiedrowskiego z sąsiedniej Wysokiej Zaborskiej (1772 r.).
W wydanym w 1908 r. Roczniku Towarzystwa Heraldycznego we Lwowie „Elektorowie Królów Władysława IV, Michała Korybuta, Stanisława Leszczyńskiego i Augusta III, autorzy wymieniają: Chełmowski Daniel i Mikołaj (Michał Korybut), Chełmowski Wojciech w wojew. malborskim (Stanisław Leszczyński), Kiedrowski Jan, Maciej, dwóch Marcinów z wojew. pomorskiego (Stanisław Leszczyński).
Nazwa miejscowości Chełmy pierwszy raz wymieniona jest w XIV wieku. W 1377 roku odnotowano tam rycerzy Lowischa (Lubisława?, Laurentiusa?) i Więcisława (Władysława), posiadali oni również majątki w Dąbrowie Człuchowskiej (bracia Jakub i Lowisch, Więcko wójt białoborski) i Szczytnie (Więcko). W 1409 r. wspomniany jest Filip z Małych Chełmów i jego brat Jenchen (Janek). Trzydzieści sześć lat później występuje Więcesław. Jego brat Andrzej sądzi się w tym okresie o łan ziemi, który został mu zabrany. W 1526 roku dokumenty przedstawiają: Andrzeja Bolesta, Bartłomieja, Jana Dawidi, Krystiana alias Krystek i Szymona, a w 1570 roku dwóch Jakubów (1591 r. Jakub Wołost Chełmowski), dwóch Stanisławów, Wawrzyńca (Laurentius) i Wojciecha.
W 1566 roku Krzysztof Chełmowski wymieniony jest jako świadek przywileju dla Feliksa Konarskiego, starosty białoborskiego, krewnego Biskupa Stanisława Żelisławskiego. Rodzina Konarskich posiadała majątki w pobliżu Chełmów. Pod dokumentem podpisali się m.in. Maciej Leski h. Ostoja prefekt w Starogardzie Gdańskim oraz wspomniany Krzysztof – jako podkomorzy w biskupstwie chełmińskim.
Należy nadmienić, że Chełmowscy dzielili swoją gniazdową wieś z innymi rodzinami, które w 1570 roku pieczętowały się herbami Sas Pruski, Leliwa i Pobóg. Z czasem ich majątki przeszły w inne ręce. Na początku XVII stulecia odnotowano transakcję sprzedaży ziemi w Wielkich i Małych Chełmach, w której Wojciech Stanisławski (pomorski poborca podatkowy) i Anna de Werden jego małżonka odsprzedali majątek Michałowi Jezierskiemu h. Rogala, który w 1614 r. kupili od właścicieli Chełmów. W 1623 r. Jezierski dzierżawił ziemię w Chełmach od Pawła i Michała Knutów h. Lilia potomków starostów w Białym Borze i Czarnym. To z pewnością nie była jedyna umowa/testament w zakresie tych miejscowości. W sąsiednich Konarzynach i Dąbrowie Człuchowskiej, Jan syn Reinholda Heidenstein (1553-1620) sekretarza kancelarii królewskiej Stefana Batorego, po matce odziedziczył dużą część majątku rodziny Konarskich. Wśród rodzin, które dokonywały transakcji z Heidenstein’ami są również Chełmowscy i rodzina |Werden.
Z linii pomorskiej jako pierwszy w metrykach chrztu odnotowany jest Jan Chełmowski z Czapiewic syn Jana Simkowicza, który z małżonkami Zofią Pruszak-Czapiewską h. Leliwa (rodzina spokrewniona z Pruszakami Bieniewskimi z Wielkopolski) miał dzieci: Jakuba (ur. ok. 1663), Macieja, Annę później Żuroch-Czapiewską i Barbarę później Żabińską. Z drugiej małżonki Katarzyny Renoch-Czapiewskiej urodzili się: Zofia, Teresa, Zuzanna, Jan, Ewa, Justyna, Tomasz i Felicjana. Ziemię w Czapiewicach dziedziczył Jakub żonaty z Heleną Prądzyńską krewną "familos" Jana Piotra Tuchołki, starosty tucholskiego, pisarza ziemskiego pomorskiego, podkomorzego malborskiego oraz kasztelana gdańskiego, z drugiej zony Marianny Lipińskiej urodził się Andrzej Chełmowski.
Z pokolenia Jana i Jakuba grupa przedstawicieli okolicznej szlachty brała udział w odsieczy wiedeńskiej Jana III Sobieskiego. Źródła wymieniają m.in. Andrzeja Teodora Grabowskiego herbu Zbiświcz, Jana Franciszka Tuchołkę h. Korzbok, Łukasza Żuroch-Piechowskiego h. Monsztern (Leliwa). Jak opisuje Pan Przemysław Pragert „Z Prus Królewskich wyruszyły latem 1683 roku do Przemyśla, początkowego miejsca koncentracji dwa regimenty piesze: generała majora Eliasza Łąckiego, dowodzony przez Franciszka Lanckorońskiego, starostę stobnickiego, liczący około 200–250 ludzi i drugi liczący około 350 ludzi Władysława |Denhoffa, wojewody pomorskiego. Ponadto oddział arkebuzerów, rodzaju jazdy, liczący 293 konie, dowodzony przez pułkownika Jana Gorzyńskiego starosty ze Starogardu Gdańskiego (szwagier Elżbiety Chełmowskiej z linii wielkopolskiej) i chorągiew husarska wojewody malborskiego Franciszka Jana Bielińskiego mająca 118 koni; ta ostatnia jednak spóźniła się na pole bitwy. Ponadto prawdopodobny był udział artylerii z arsenału puckiego”.
Dobrze udokumentowna jest rodzina Chełmowskich herbu Ostoja, która jako szlachta polska związała swój los z Wielkim Księstwem Litewskim. Przebieg historii tej rodziny można prześledzić na podstawie wypisów z ksiąg ziemskich. Władysław Chełmowski dostał w 1589 roku przywilej od Zygmunta III na dobra Jerzyczki w Ziemi Brasławskiej. Porucznik Husarii Rafał Chełmowski otrzymał przywilej od Władysława IV na dobra w Ziemi Smolew. Mikołaj Chełmowski Rotmistrz Roty Kozackiej Wojska Wielkiego Księstwa Litewskiego za zasługi w wojnach prowadzonych przez Jana Kazimierza nabył prawem lennym w 1664 roku majątek zwany Krasowszczyzna znajdujący się w ówczesnym Powiecie Starodubowskim. Jego synem był Paweł Mikołajewicz Chełmowski Porucznik JKMości Chorągwi Straży Wojska w Księstwie Litewskim. Rodzina ta wg ww dokumentów używała przydomka Ścibor, wylegitymowała się z herbu Ostoja w 1802 roku w Guberni Mińskiej.
Linia wielkopolska, opisana w regestach Dworzaczka, wywodzi się od Jakuba Chełmowskiego (ok. 1550-1620), jego synowie to Jerzy i Bartłomiej - zastępca pisarza ostrzeszowskiego. Córki Jerzego z Marianny Żabińskiej Elżbieta i Anna wyszły za urzędników wielkopolskich. Elżbieta była zamężna z Władysławem Gorzyńskim oraz Stanisławem Kołdowskim (syn podstarosty grodzkiego sieradzkiego), Anna była zamężna 3-o voto z Jakubem Milińskim (pisarz ziemski wschowski). Syn Bartłomieja – Daniel i jego wnuk Mikołaj podpisali elekcję Michała Korybuta. Z kolei wnuk Daniela i Anny Jezierskiej: Stanisław był skarbnikiem grodzkim wschowskim. W odpisach ziemskich ok. 1630 roku wymieniany jest też Marcjan Chełmowski, który zdaje się jest spokrewniony z rodziną Strzałkowskich. On też był ojcem chrzestnym Katarzyny Gajewskiej z Błociszewa.
Jest też wśród zachowanych źródeł wzmianka o Janie Chełmowskim uczestniku Konfederacji Barskiej. W Regeście konfederatów barskich pułkownika Thesby de Belcoura z 1774 r. wymieniony jest w grupie starszyzny wojskowej jako regimentarz (dowódca) konfederacji poznańskiej. Wykaz Belacoura obejmował zesłanych na Syberię, co było następstwem rozkazu Katarzyny II, ogłoszonego w dniu 29.05.1768 roku. Po pierwszym rozbiorze w 1773 r. uwolniono wielu konfederatów i odprowadzono ich do granic Rzeczypospolitej. Z kolei Jakub Chełmowski - chorąży w ósmym regimencie litewskim - był uczestnikiem Powstania Kościuszkowskiego.
Współcześnie cenionym przedstawicielem rodziny był Józef Chełmowski (1934-2013) – ludowy artysta, rzeźbiarz, malarz. Przywrócił i spopularyzował zanikającą na Pomorzu sztukę malowania na szkle. Jest twórcą kapliczek przydrożnych, trzech rzeźb, które znalazły się w Ołtarzu Papieskim w Sopocie. W 2006 roku otrzymał Srebrny Medal "Zasłużony Kulturze Gloria Artis”.
Powrót na stronę główną.
Źródła i literatura
1. Teki Dworzaczka - Biblioteka Kórnicka PAN.
2. P.Pragerta, Czy generał major Eliasz Łącki był Kaszubem? Aufsatz i.d. Zeitschrift Naji Gòchë, Ausgabe 42, 2010.
3. Visitatio archidiaconatus Camenensis Andrea de Leszno Leszczyński arch. (skan 153), Kujawsko-Pomorska Biblioteka Cyfrowa.
4. Archiwa w Polsce.
5. Józef Chełmowski.
6. Przydomki Szlachty Pomorskiej, Dr Wojciech Kętrzyński, Lwów (1905).
7. Kneschke, E. H.: Deutsches Adelslexikon, Leipzig (1859).
8. Woelky Carl Peter, Urkundenbuch des Bisthums Culm. T. 2, Das Bisthum Culm unter Polen 1466-1774.
9. Leopold von Ledebur, Adelslexikon der preussischen Monarchie, Tom 1, Berlin (1855).
10. Prywatne skany dokumentów
11. Kraushar, Aleksander, Konfederaci barscy na Syberyi (1774).
12. Historya Powstania Kościuszki 1794: poprzedzona poglądem historycznym na przyczyny upadku Polski: z dodaniem spisu osób, które brały udział w powstaniu opracował Twardowski Bolesław (1856-1932).